परिभाषाहरु र आशाहरुमा जिन्दगी

 

न रहरले जन्मियौँ हामी

न रहरले नै हो मरेर जानी

जिन्दगानीमा, तेरो मेरो भन्नु नै के छ र, मरी जानीमा ।

 

यस गीतलाई दुइकोणबाट हेर्न सकिन्छ । एक विरहको गीत र अर्को वास्तविकतासँगको प्रित । यो गीतले वर्तमानमा समयले हानेको धनुवाणलाई स्मरण गराउदै जिन्दगी के हो र के का लागि हो ? मानव सँसारमा सबैभन्दा जटिल र पेचिलो सवालका रुपमा उठान गरिदिएको छ ।

एकथरि भन्छन-जिन्दगी परमात्माको खटन हो । परमात्मा (अदृश्य शक्ति) अर्थात इश्वरले चाहेर पाएको हो र इश्वरले चाहेपछि सकिन्छ । अर्कोथरि भन्छन-जिन्दगी प्रकृति हो । प्रकृतिको बिकासवादी सिदान्तमा आधारित छ यो । जिन्दगी कसैले आँउछु भनेर ल्याएको वा आएको होइन, न त कसैले जान्छु भनेर नै जान्छ वा जान पाउँछ । नियमित आकस्मिकताले आएको हो । नियमित आकस्मिकताकै क्रममा जान्छ वा प्रकृतिले नियमित आकस्मिताकै क्रममा लैजान्छ । मृत्युदण्ड वा आत्महत्याका सन्दर्भहरुपनि ततकालिन परिस्थितिले निम्त्याएको नियमित आकस्मिकताका उपजहरु हुन । मृत्यु जसरी होस, जिन्दगी सकिन्छ । यो वा त्यो कोणबाट पार्थीव जीवन फेरि आउँदैन । पाउन सकिदैन । मरेर फेरि जीवन पाउने कल्पना कोरा कल्पना हो । यथार्थ होइन । यथार्थ हुनै सक्दैन ।  

मरेर फेरि जीवन आउने भनेको मावन सँसारका मानव कल्याणका लागि गरिने सुकर्महरुले बाँचेका मान्छेहरुमा पार्ने सकारात्मक छाप हो । जनजनका मनमा रहन सक्ने मान्छेको असलपन र कुसल सेवकीय क्षमताको प्रभाव मात्र हो ।

मानव जीवनमा उत्साह जगाउने मानव, जीवनका दुःखहरुलाई हटाउने सुख र सन्तोषपूर्ण मावन जीवनका मार्गहरु पहिल्याउने, अन्याय अभाव र उत्पिडनमा साथ दिने, कठिनाइपूर्ण अवस्थाहरुमा सहयात्राका हात दिने मान्छेहरु मात्र मरेर फेरि आउने अर्थात सम्झना र सम्मानमा बाँचिरहने कोटीमा पर्न सक्दछन । पार्थिव रुपमा अजम्मरी कोही हुदैन मान्छे । तर सुकर्मले अजम्मरी बनाउँछ । धनले अजम्मरी हुदैन, मनले हुन्छ बिचारले हुन्छ व्यबहारले हुन्छ र नव नवसिर्जनाले हुन्छ । चिन्तन र व्यबहारले मन छुन सक्ने र कालजयी सिर्जनाहरु दिन सक्ने मान्छेहरुमात्र प्रभाव र मान्यतामा अजम्मरी हुन सक्दछन ।

छोएका सबै चिज सुन हुने शक्ति प्राप्तिको कल्पनाभित्र आखिरमा छोरा छोरी पनि सुन भएपछि केही काम नलागेको एउटा मान्छेलाई कति जमिन चाहिन्छ (हाउ मच ल्याण्ड निड ए म्यान) भन्ने कथाको सार होस वा आफन्तहरु कसैकोपनि सहयोग नपाएपछि अन्तमा आफ्नै घोडाको अघिल्तिर दुःख पोखेर मर्ने दुःख (ग्रीफ) नामक रुसी कथाको पात्रको जीवनका ब्यथाहरु होस । धन सबथोक होइन मन हो भन्ने अनगिन्ति यथार्थ व्यथाहरु र कथाहरु छन ।

सेक्सपियरले हेमलेटमा उपन्यासमा गरेको ठूला घरानीयाका बिचको द्न्दको परिणामबस हुन गएको कत्लेयाम हत्याको कल्पनाको दृश्य नेपाली भूमिमै राजा बीरेन्द्रको सपरिवार हत्याको कारुणीक रुप बनेर आयो । हत्याराले के पायो ? केही पाएन । तर गुमाउन सबथोक गुमायो ।

यावत धेरै घटनाहरु देखिन्छन समाजमा दिनहूँ जसो । सबैले उठाउने सवाल भनेको जिन्दगीकै सेरोफेरोमा गएर टुँगिन्छ । के रहेछ जिन्दगानी - धन कि मन ? अभिमान कि स्वाभिमान ? अँहकार कि सँस्कार ? मात्र कल्पना कि यथार्थता ?  निराश कि उत्साह ? ध्वँश कि निर्माण ? मात्र आफू कि परिवार समाज र देश ? मात्र निजी आनन्द कि लोकहित ? जन्मने बाँच्ने मर्ने कि मरेर पनि बाँचिरहने सुकर्महरु गर्ने र यश छर्ने ? अनगिन्ति सवालहरुलाई अगाडि राखेर हेर्न सक्नुपर्छ सार्थक जीवनका लागि । अर्थपूर्ण जिन्दगानीका लागि ।

कोरोनाको कहरले सारा सँसार हल्लाइरहेको वर्तमानमा मान्छे टक्क अडेर जिन्दगानीका बारेमा सोच्च एकपटक फेरि बाध्य भएको छ । करिब तीनमहिना अघि देखि हल्याउन र तर्स्याउन लागेको कोरोना हिजोआज दिनहू करिब छहजारको काल बनेर आएको छ । के छुने के नछुने के ? गर्दा हुने के गर्दा नहुने ? कहा जाने कहा नजाने ? के खाने के खाने ? यावत बिषयहरुमा मानव जगतलाई नै सङ्कटमा पारेको छ । मान्छेभित्र रहेका उत्साहका हरेक आयामहरु एकपछि अर्को गर्दै सिथिल बनाउने त्रास बढेको छ । निको नहुने सधै सधैका लागि त्रास बनेर हरेक मान्छेको टाउको माथि झुण्डिएको काल (मृत्यु) को विषयुक्त धारिलो तरबार बनेर झुण्डिएको छ ।

कोरोना आउनु हुदैन्थ्यो, आयो । हेरौँ त, यसले जात भनेको छैन । भात भनेको छैन । वर्ण भनेको छैन । लिङ्ग भनेको छैन । कालो गोरो अर्थात वर्ण भनेको छैन । धनी वा गरीब केही भनेको छैन । विद्वान वा मूर्ख केही मानेको छैन । काल वा अकाल केही जानेको छैन । कुनै राजनीति, धर्म, विध्या, सँस्कृति, माटो, बाटो, पानी, बानी, खानी, बृद्द जवानी, सपाङ अपाङ्ग, पाखा पखेरा हिमाल पहाड तराइ जमिन समुद्र बन पाखा केही केही भनेको छैन । कँही कतै छोडेको छैन । हरपल तर्साएको छ । हर समय त्रास बर्साएको छ ।  

कोरोनासँग आजको समग्र मान्छे यो वा त्यो कोणबाट लडिरहेको छ । लडदै छ यही कोरोनासँग । लड्दै जाँदा जित फेरि मान्छेकै हुने छ । अवश्यम छ, कोरोना पराजित हुनेछ । किनकि मान्छेभित्र ज्ञान विवेक र क्षमतासँग कोरोनाको केही लाग्ने छैन । कोरोनापनि नियमित आकस्मिकताको उपज हो । नियमित आकस्मिकताले ल्याउने उपायबाटै यो नियन्त्रण र समाप्त भएर जाने छ । त्यसैले फेरिपनि भन्नुपर्ने हुन्छ कि जे भएपनि हार्नु हुदैन मान्छेले र मायाँ मार्नु हुदैन जिन्दगीको । उत्साह जगाइरहनु पर्छ । निराशा भगाइरहनु पर्छ ।

कोरोना मानवीय जीवनकै ध्वँशको कहालिलाग्दो कारक बनेर आइरहेपनि यसले केही सकारात्मक आयामहरु पनि लिएर आएको छ ।

यसले सकारात्मक रुपमा दूरगामी प्रभाव पार्ने धेरै अवस्थाहरुपनि ल्याएको छ । जसमध्ये केही निम्न प्रभावहरुलाई लिन सकिन्छः

प्रथमतः पारेको सबैभन्दा ठूलो सकारात्मक प्रभाव भनेको विश्वदैव कुटुम्बकम् हो । जसबाट साझा शत्रुका बिरुद्द साझा रुपमा जाइलाग्नुपर्छ भन्ने ऐकत्वभाव जगाइदिएको छ ।

दोस्रोः धनशक्ति र वलशक्ति शक्तिशाली होइन रहेछन, मनशक्ति नै सबैभन्दा ठूलो वलशाली रहेछ भन्ने हो ।

तेस्रोः जिन्दगीमा केही गरी जाने हो । खाओ पेओ मोजगरो अथवा धनदौलत भरो पनि होइन रहेछ अर्थात धन सम्पत्ति मरिलाने केही होइन, मानवतावादी चिन्तन र व्यवहारले केही गरी जाने रहेछ जिन्दगी भन्ने हो ।

चोथौः कोरोना जहाबाट जसरी आएको भएपनि परदेशबाटै आयो । परचक्री बनेर सतायो । प्रायः सबै स्वदेशीहरुले यसलाई परदेशी रोग भनेका छन । अर्थात यसले राष्ट्रियताप्रतिको अगाध मायाँ बढाइदिएको छ । देश देशको बिचमा काडेँ तार वा सिमा पर्खाल लगाउनु पर्दो रहेछ भन्ने चेतना दिएको छ । बिदेशीएकाहरुलाई कतिवेला स्वदेश फर्कूँला र जनमभूमिको माटो निधारमा लगाएर यही बसुँला, हुर्कुला र बाँचुला भन्ने भावना पनि जागइदृको छ ।

पाँचौ काल (मृत्यु) बाजा बजाएर आउदैन भन्ने परम्परागत कहावतलाई फेल गराइदिएको छ । असम्भव भन्ने केही हुदो रहेनछ । काल बाजा बजाएरपनि आउदो रहेछ भन्ने पारिदिएको छ । छैठौः हरमान्छेका जिवनमा बाँचुञ्जेल धनदौलतका लागि तँछाँड मछाड र तेरीमेरी गर्ने होइन रहेछ भन्ने सहअस्तित्वमय मनवादी बिचारको अँकुरण गराइदिएको छ ।

सातौः कम्तिमा गास, बास र कपासको जोहो आफ्नै मातृभूमिको माटो खोस्रेर गर्नुपर्दो रहेछ । बाँच्नका लागि परदेशिने बाध्यतामा पार्नु वा परदेशिनु हुदो रहेनछ भन्ने चेतना धेरैमा दिएको छ ।

दुइ हात दुइ पाउ जन्मेर खालीपेट

यहीँसम्म जीवन भो अन्तिम भेट

उनकै पैसा भए नि चल्तीमा

अन्तिम हिसाब कालकै खल्तीमा ।

जिन्दगानीमा, तेरो मेरो भन्नु नै के छ र, मरी जानीमा ।

आरम्भमा लिइएको गीतका थप शब्दहरु हुन माथिका शब्दहरु । यी शब्दहरुलाई निराशा जगाउने शब्दका रुपमा बुझ्नु वा लिनु हुदैन । जीवन एकबारको जुनी हो । सकेसम्म राम्रो काम गर्नुपर्छ भन्ने सन्देशका रुपमा लिनुपर्छ ।

जीवनपछिको मृत्यु यथार्थ हो । तर जन्मेर मर्ने मात्र होइन अर्थात जन्मेको खान वा खाएर बाँच्न र मर्नका लागि मात्र होइन, केही गरेर जानका लागि हो । जीवनमा मर्नु त पर्छ नै तर त्यसै मर्ने होइन । केही गरेर मर्नपर्छ भन्ने भावना राख्नु पर्छ  । यही भावना जनजनमा जगाउनु पर्छ ।

कोरोनासँग हारेर आत्महत्या गर्नेहरु देखिए । सुनियो, कोही तीसौ तलाबाट हामफालेर मरे । कोही सन्तानहरुसहित बीष सेवन गरेर मरे । कोही गुडिरहेको रेल वा गाडीमा परेर मरे । कोही भिरपाखाहरुबाट फाल हालेर मरे । जो जसरी मरेपनि ति सबै कायर हुन । जिन्दगीलाई कायर बनेर समाप्त गर्नु हुदैन । जिन्दगी पराजयको हार होइन, जन जनमा जय जयको हार अर्थात माला हो । उत्साह जिन्दगीको सञ्जीवनीको प्याला हो । हर कठीनाइहरुका बिचमापनि उत्साह जगाइरहनु पर्छ ।   

जाने जिन्दगी सब चिज हो । नजाने वा नमाने केही होइन । जिन्दगी अन्त कतै वा फेरि कतै होइन । यहीभूमिमा र यसै पटक मात्र नै हो जिन्दगी । जिन्दगीमा जमेर बाँच्ने रमेर बस्ने र अरुलाई पनि जमेर बस्न र रमेर बाँच्न भरपूर सहयोग गर्नु नै जिन्दगीको सार्थकता हो ।

जिन्दगीका अनगिन्ति परिभाषा र आशाहरु छन । त्यसमध्ये केहीलाई हेरौँ र मनन् एवम अबलम्बन गरौ ।

जिन्दगी अवसर हो,

यसबाट भरपुर फाइदा लेउ ।

जिन्दगी सुन्दरता हो,

सुन्दरताको पारख गर ।

जिन्दगी सपना हो,

विपना बनाउन लागि पर ।

जिन्दगी चुनौति हो,

चुनौतिलाई सामना गर ।

जिन्दगी कर्तब्य हो,

अविराम निर्बाह गर ।

जिन्दगी खेल हो,

खेल र मनोरञ्जन लेउ ।

जिन्दगी प्रतीज्ञा हो,  

मन र कर्मले पुरा गर ।

जिन्दगी दुःख हो,

सुखी बनी मुक्ति पाउ ।

जिन्दगी सुमधुर गीत हो,

आनन्दमय बनेर गाउ ।

जिन्दगी सँधर्ष हो,

नथाक जाग स्विकार गर ।

जिन्दगी विछोड हो,

मिलनका पलहरु हेर ।

जिन्दगी रोमाञ्च हो,

बाँची हेर र चाखी हेर ।

जिन्दगी सौभाग्य हो,

सौभाग्य मार्ग बनाउ ।

जिन्दगी जिन्दगी नै हो,

यसका लागि सोँच गर

धनशक्ति केही होइन,

मनशक्तिले मोज गर ।

जिन्दगी अनुपम हो,

बचाइ राख सजाई राख ।

 

२०७७ बैशाख ७, विहान                                    माइस्थान, वीरगन्ज